زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

ابن‌قزمان (اعلام)




اِبْن‌قُزْمان، عنوان چندتن از افراد خاندان قرطبی است که درسده‌های ۴-۶ق/۱۰-۱۲م می‌زیسته‌اند.


۱ - وجه تسمیه


درباره نام جد اعلای این خاندان، «قزمان» نمی توان اظهار نظر قاطع کرد. از طرفی این احتمال داده شده است که قزمان شکل عربی شده نام اسپانیایی «Guzman» باشد که خود ریشه ژرمنی دارد. حرف «ق» هر چند جایگزین عادی «gÄ» نیست، ولی می‌توان مواردی چون «سرقسطه» یافت که در آن اینگونه تبدیل صورت گرفته باشد.
از طرف دیگر در سده ۱ق/۷م در جزیرة العرب نام قزمان به عنوان یک نام عربی ، نمونه دارد
[۱] ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، ج۲، ص۲۳۵، قاهره، ۱۳۲۸ق.
که مشتق از ماده «ق ز م» است. کودرا در یادداشت‌هایی که در ۱۹۱۰م منتشر ساخته بود، احتمال عربی بودن این نام را بر ژرمنی (ویزیگوتی) بودن آن ترجیح داده است.
شایان ذکر است که نسبت «زهری» برای افراد این خاندان که در نوشته ابن عبدالملک
[۲] ابن عبدالملک محمد، الذیل والتکملة، ج۲، ص۴۷۷، به کوشش محمد بن شریفه، بیروت، دارالثقافة.
و ابن خطیب
[۳] ابن خطیب محمد، الاحاطة، ج۲، ص۴۹۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
دیده می‌شود - اگرچه آنگونه که کولن ترجیح داده، ممکن است مربوط به نوعی رابطه غیر نسبی باشد - می تواند نسبتی اصیل بوده، بر انتساب آنان به عرب بنی زهره دلالت نماید.
به هر روی در اندلس کسان دیگری نیز می‌توان یافت که نام قزمان داشته اند.
[۴] ابن حزم علی، طوق الحمامة، به کوشش صلاح الدین قاسمی، تونس، ۱۹۸۵م.
[۵] ابن بشکوال خلف، الصلة، ج۱، ص۷۳، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.


۲ - مشاهیر خاندان


خاندان بنی قزمان در سده های ۴ و ۵ق/۱۰ و ۱۱م در قرطبه از نفوذ و اعتبار به سزایی برخوردار بودند و از میان آنان رجال علمی و سیاسی، حتی وزیر برخاست،
[۶] ابن سعید علی، رایات المبرزین، ج۱، ص۷۳، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
[۷] ابن سعید علی، المغرب، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳-۱۹۵۵م.
[۸] ابن بسام علی، بخش‌هایی از الذخیرة در «قطعاتی» (نیکل در مآخذ لاتین)، ج۱، ص۱۲۰.
ولی درپی تحولات ربع پایانی سده ۵ق اقتدار آنان رو به کاستی نهاد.
معروف ‌ترین افراد از فقهای این خاندان اینانند:

۲.۱ - ابوالاصبغ عیسی بن قزمان


ابوالاصبغ عیسی بن قزمان، کاتب، ادیب و شاعر سده ۴ق/۱۰م.
وی به حدیث نیز آگاهی داشت. منصور بن ابی‌عامِر حاجب، وی را به تعلیم و تربیت خلیفه نوجوان، هشام دوم گمارد که در ۳۶۶ق به خلافت رسیده بود.
[۹] حمیدی، محمد، جذوة المقتبس، ج۱، ص۲۹۹.    
[۱۰] ضبی، احمد، بغیة الملتمس، ج۱، ص۴۰۳.    
[۱۱] ابن‌سعید، علی، المغرب، ج۱، ص۲۱۰.    
چنانکه ابن‌سعید
[۱۲] ابن‌سعید علی، المغرب، ج۱، ص۲۱۰.    
تصریح کرده، وی از افراد این خاندان بوده است، ولی به رغم آن‌که لوی پرووانسال مطرح کرده، از حیث زمان ممکن نیست پدر ابن‌قزمان زجل سرا بوده باشد. ابیاتی از اشعار ابوالاصبغ را ثعالبی،
[۱۳] ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۲، ص۴۰.    
حمیدی
[۱۴] حمیدی، محمد، جذوة المقتبس، ج۱، ص۲۹۹.    
نقل کرده‌اند.

۲.۲ - ابومروان عبدالرحمان


ابومروان عبدالرحمان، پسر ابوبکر محمد بن عبدالملک که به عنوان فقیه، محدث و ادیبی زبردست شناخته می‌شد.
او نزد کسانی چون ابوعبدالله محمد بن فرج طلاعی و ابوعلی غسانی دانش آموخت و به درس فقه ابوالولید ابن‌رشد نشست.
[۱۵] ابن‌بشکوال، خلف، الصله، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.    

در منابع گاه از او با عنوان «وزیر»
[۱۶] ابن‌بسام، علی، الذخیره، ج۴، ص۱۹۶، به کوشش احسان عباس، لیبی/تونس، ۱۳۹۵-۱۳۹۹ق.
و گاه با عنوان «قاضی»
[۱۷] بلوی، احمد، ثبت، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
یاد شده است.

۲.۲.۱ - شاگردان


جمعی از عالمان اندلس چون ابوبکر محمد بن ابی‌زمنین، ابوالقاسم احمد بن یزید بن بقی، ابوالخطاب احمد بن محمد بلنسی، محمد بن احمد بن یتیم و ابراهیم بن علی خولانی از او استماع کرده‌اند.
[۱۸] ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۱۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    
[۱۹] وزیر سراج، محمد، الحلل السندسیه، ج۱، ص۳۸۹، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس، ۱۹۷۰م.
[۲۰] نباهی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۱۱، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م.    

در کتب اجازات مغربی، او به عنوان یکی از راویان موطأ مالک و آثار دیگری چون التقصی ابن‌عبدالبر و الشهاب قاضی قضاعی مطرح است.
[۲۱] وادی آشی، محمد، برنامج، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م.    
[۲۲] وادی آشی، محمد، برنامج، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م.    
[۲۳] بلوی، احمد، ثبت، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
اجازه روایت عامی که ابومروان به محدثان اندلسی معاصر خود داده، از شهرت به‌سزایی برخوردار بوده است.
[۲۴] ابن ابار، محمد، التکمله، ج۲، ص۷۶.    
[۲۵] ضبی، احمد، بغیة الملتمس، ج۱، ص۳۴۶، مادرید، ۱۸۸۴م.
[۲۶] کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، ج۱، ص۴۳۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق.    
[۲۷] کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، ج۲، ص۸۸۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق.    

نمونه‌ای از نثر ادبی او را می‌توان در الذخیره
[۲۸] ابن‌بسام، علی، الذخیره، ج۴، ص۱۹۶، به کوشش احسان عباس، لیبی/تونس، ۱۳۹۵-۱۳۹۹ق.
مشاهده کرد.

۲.۲.۲ - وفات


ابومروان در ۴۷۹ق/۱۰۸۶م ظاهراً در قرطبه متولد شد و بعدها در اُشونه اقامت گزید و سرانجام در اول ذیقعده ۵۶۴ق/۲۷ ژوئیه ۱۱۶۹م در همان‌جا وفات یافت.
[۲۹] ابن‌بشکوال، خلف، الصله، ج۱، ص۳۳۷، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.    
[۳۰] ابن‌ابار، محمد، التکمله، ج۲، ص۹۳۸، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.


۲.۳ - ابوالحسین عبیدالله


ابوالحسین عبیدالله، پسر ابومروان.
وی از پدرش و نیز از برادرش ابومحمد عبدالله و دیگر مشایخ چون ابوجعفر بطروجی و ابواسحاق ابن فرقد استماع کرد و در حدیث ، فقه و ادب تبحر یافت.
ابوالحسین مدت ها به قضا در نواحی مختلف قرطبه اشتغال داشت و پس از چندی به اشونه نزد پدر رفت.
از جمله شاگردان او می‌توان ابوسلیمان ابن حوط الله را نام برد که در ۵۷۸ق/۱۱۸۲م در قرطبه نزد او شاگردی کرده است.
وی سرانجام در ۵۹۴ق/۱۱۹۸م در اشونه وفات یافت.
[۳۱] عزت عطار، ج۲، ص۹۳۸-۹۳۹، ابن ابار محمد، التکملة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.


۲.۴ - ابوالقاسم احمد


ابوالقاسم احمد، پسر ابن قزمان زجل سرا.
وی مالقه را به عنوان موطن برگزید و تا هنگام وفات (اندکی پس از ۶۰۰ق/۱۲۰۴م) در آن‌جا بود. وی از پدرش و نیز ابوبکر ابن سمجون نحوی روایت می‌کرد و قاسم بن محمد بن طیلسان از راویان او بود.
[۳۲] ابن عبدالملک، محمد، الذیل والتکملة، ج۲، ص۴۷۷-۴۷۸، به کوشش محمد بن شریفه، بیروت، دارالثقافة.
[۳۳] ابن خطیب، محمد، الاحاطة، ج۲، ص۴۹۷، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.


۳ - فهرست‌منابع


(۱) ابن ابار محمد، تحفة القادم، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۲) ابن ابار محمد، التکملة، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
(۳) ابن ابار محمد، التکملة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۴) ابن بسام علی، الذخیرة، به کوشش احسان عباس، لیبی/تونس، ۱۳۹۵-۱۳۹۹ق.
(۵) ابن بسام علی، بخش‌هایی از الذخیرة در «قطعاتی» (نیکل در مآخذ لاتین).
(۶) ابن بشکوال خلف، الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
(۷) ابن بشکوال خلف، الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۹۶۶م.
(۸) ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق.
(۹) ابن حجة حموی ابوبکر، بلوغ الامل فی فن الزجل، به کوشش رضا محسن قریشی، دمشق، ۱۹۷۴م.
(۱۰) ابن حزم علی، طوق الحمامة، به کوشش صلاح الدین قاسمی، تونس، ۱۹۸۵م.
(۱۱) ابن خاقان فتح، قلائد العقیان، ۱۲۸۴ق.
(۱۲) ابن خطیب محمد، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۱۳) ابن خلدون مقدمة، به کوشش علی عبدالواحد وافی، مصر، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
(۱۴) ابن سعید علی، رایات المبرزین، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۱۵) ابن سعید علی، المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳-۱۹۵۵م.
(۱۶) ابن عبدالملک محمد، الذیل والتکملة، به کوشش محمد بن شریفه، بیروت، دارالثقافة.
(۱۷) ابن قزمان، دیوان (گارثیا گومث در مآخذ لاتین).
(۱۸) بلوی احمد، ثبت، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۹) تجیبی ابواسحاق، بخشی از نفح السحر در «قطعاتی» (نیکل در مآخذ لاتین).
(۲۰) ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۴م.
(۲۱) حمیدی محمد، جذوة المقتبس، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۲۲) ذهبی محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۲۳) ضبی احمد، بغیة الملتمس، مادرید، ۱۸۸۴م.
(۲۴) عمادالدین کاتب محمد، خریدة القصر، به کوشش آذرتاش آذرنوش و دیگران، تونس، ۱۹۷۲م.
(۲۵) کتانی عبدالحی، فهرس الفهارس، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق.
(۲۶) گنثالث پالنثیا آنخل، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۲۶) مقری احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۱م.
(۲۷) نباهی ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م.
(۲۸) وادی آشی محمد، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م.
(۲۹) وزیر سراج محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس، ۱۹۷۰م.

۴ - پانویس

 
۱. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، ج۲، ص۲۳۵، قاهره، ۱۳۲۸ق.
۲. ↑ ابن عبدالملک محمد، الذیل والتکملة، ج۲، ص۴۷۷، به کوشش محمد بن شریفه، بیروت، دارالثقافة.
۳. ↑ ابن خطیب محمد، الاحاطة، ج۲، ص۴۹۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۴. ↑ ابن حزم علی، طوق الحمامة، به کوشش صلاح الدین قاسمی، تونس، ۱۹۸۵م.
۵. ↑ ابن بشکوال خلف، الصلة، ج۱، ص۷۳، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
۶. ↑ ابن سعید علی، رایات المبرزین، ج۱، ص۷۳، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
۷. ↑ ابن سعید علی، المغرب، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳-۱۹۵۵م.
۸. ↑ ابن بسام علی، بخش‌هایی از الذخیرة در «قطعاتی» (نیکل در مآخذ لاتین)، ج۱، ص۱۲۰.
۹. ↑ حمیدی، محمد، جذوة المقتبس، ج۱، ص۲۹۹.    
۱۰. ↑ ضبی، احمد، بغیة الملتمس، ج۱، ص۴۰۳.    
۱۱. ↑ ابن‌سعید، علی، المغرب، ج۱، ص۲۱۰.    
۱۲. ↑ ابن‌سعید علی، المغرب، ج۱، ص۲۱۰.    
۱۳. ↑ ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۲، ص۴۰.    
۱۴. ↑ حمیدی، محمد، جذوة المقتبس، ج۱، ص۲۹۹.    
۱۵. ↑ ابن‌بشکوال، خلف، الصله، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.    
۱۶. ↑ ابن‌بسام، علی، الذخیره، ج۴، ص۱۹۶، به کوشش احسان عباس، لیبی/تونس، ۱۳۹۵-۱۳۹۹ق.
۱۷. ↑ بلوی، احمد، ثبت، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۱۸. ↑ ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۱۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    
۱۹. ↑ وزیر سراج، محمد، الحلل السندسیه، ج۱، ص۳۸۹، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس، ۱۹۷۰م.
۲۰. ↑ نباهی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۱۱، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م.    
۲۱. ↑ وادی آشی، محمد، برنامج، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م.    
۲۲. ↑ وادی آشی، محمد، برنامج، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۹۸۲م.    
۲۳. ↑ بلوی، احمد، ثبت، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۲۴. ↑ ابن ابار، محمد، التکمله، ج۲، ص۷۶.    
۲۵. ↑ ضبی، احمد، بغیة الملتمس، ج۱، ص۳۴۶، مادرید، ۱۸۸۴م.
۲۶. ↑ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، ج۱، ص۴۳۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق.    
۲۷. ↑ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، ج۲، ص۸۸۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق.    
۲۸. ↑ ابن‌بسام، علی، الذخیره، ج۴، ص۱۹۶، به کوشش احسان عباس، لیبی/تونس، ۱۳۹۵-۱۳۹۹ق.
۲۹. ↑ ابن‌بشکوال، خلف، الصله، ج۱، ص۳۳۷، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.    
۳۰. ↑ ابن‌ابار، محمد، التکمله، ج۲، ص۹۳۸، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۳۱. ↑ عزت عطار، ج۲، ص۹۳۸-۹۳۹، ابن ابار محمد، التکملة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۳۲. ↑ ابن عبدالملک، محمد، الذیل والتکملة، ج۲، ص۴۷۷-۴۷۸، به کوشش محمد بن شریفه، بیروت، دارالثقافة.
۳۳. ↑ ابن خطیب، محمد، الاحاطة، ج۲، ص۴۹۷، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.


۵ - منبع

دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌قزمان»، ج۴، ص۱۶۴۰.    
]

رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان ها | علمای اهل سنت | علمای قرن پنجم | علمای قرن چهارم | علمای قرن ششم




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.